Lykos… Mitolojide bazı kaynaklara göre Poseidon ile Celaeno’nun (Celeno) oğlu olan Lykos’a ulaşmak çok kolay değil. Yunancada “kurt” anlamına gelmekte olan Lykos; Irak’ta bulunan Büyük Zap-Asur Nehri’nin, Kıbrıs’ta bulunan Kouris Dere’sinin, eski adını Nehir Tanrısı’ndan alan Hermus Nehri’nin (Gediz) bir kolunun, Yunanistan’da Carseae yakınlarında bulunan Mysia Nehri’nin, Yeşilırmak Nehri’nin uzun kolu olan Kelkit’in eski adı.
Ve bizim inceleyeceğimiz, Constantinopolis surlarının dışında doğup şehir içine girebilen tek doğal su Lykos Deresi. Sonrasında Yenibahçe Deresi, Bayrampaşa Deresi ve kaynağına ulaşamadığımız bir isimle Şaram Paşa Deresi (1453-1481 Arası Arkeolojik ve Topografik Harita).
Öncelikle Lykos’un doğduğu yerden başlayacak olursak, bu bilgiyi birkaç haritada rastladığımız noktaları çakıştırmak suretiyle tahmini bir yere ulaşabiliyoruz. 1867 Moltke Haritası’ndaki noktayla günümüzü çakıştırdığımızda Rami Kışlası yakınında bir yere ulaşmaktayız. Aynı şekilde derenin doğduğu yeri gösteren sınırlı sayıdaki haritalardan diğerinde, 1891 Moltke Haritası’nda da aynı yere ulaşmaktayız.
Semavi Eyice, bu derenin Trakya istikametinden geldiğini ve Topkapı ile Edirnekapı arasındaki vadiden şehre giriş yaptığını söyler. Haritaları baz aldığımızda derenin sur dışı yolculuğu kabaca 2,64 km sürüyor.
Lykos, Bizans Dönemi’nde 5.800 hektarlık şehir için bile elbette yeterli bir su kaynağı değildi ancak başta söylediğimiz gibi sur dışından gelen doğal tek kaynaktı. Daha sonra Osmanlı Dönemi’nde genişleyen yüzölçümü İstanbul sınırlarını değiştirse de Lykos sur içindeki varlığını korumaya devam etti. Bizans gravürlerini incelediğimizde derenin sur içine girdiği yer civarında yine tarımsal faaliyetlerin olduğunu söylememiz pek yanlış olmaz.
Bu gravürü dikkatle incelediğimizde Lykos’un surdan giriş yaptığı noktada bir kişinin tarımsal faaliyet ile uğraştığı hatta arkasındaki noktada bazı ürünlerin yetiştiğini görmekteyiz. Aynı şekilde suyu izlediğimizde üzerinde bir köprünün varlığı ile Lips Manastırı civarından sonra Langa’ya kadar Lykos’a dair bir iz gözükmemekte. Bu yola sonra devam etmek için şimdi Lykos’un Suriçi’ne giriş noktasıyla başlayalım.
Rami Kışlası (kimi kaynaklarda Maltepe) civarından doğan Lykos’un surdan şehre girdiği nokta için elimizde en sağlam kaynak Alman Mavileri ve bir fotoğraf karesi. Bu noktanın Sulukule ismini alması ve günümüze ulaşması elbette Lykos sebebiyle.
Buradan şehre giren Lykos şimdiki yapılara göre haritadan görebileceğiniz gibi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Fatih Spor Kompleksi ile İGDAŞ Binasının arasından devam edip Yapı Kredi Blokları’nın içindeki bahçe boşluğu izliyor, Emlak Bankası Konutları’nın surlara göre üçüncü binasının altından geçip, Kaymakamlık yapılarının ilk binasının olduğu yerden Vatan Caddesi’nin istikametine katılıyor.
Tam bu noktada gerek haritalardan gerek ulaştığımız kaynaklardan edindiğimiz ve günümüze gelen bir sokak ismiyle netleşen bir köprü karşımıza çıkıyor. Günümüzdeki caddeye ulaşan sokağın adı Arpa Emini Köprüsü Sokağı, bazı haritalarda bu noktada iki bazı haritalardan üç köprü olduğunu görüyoruz. İslam Ansiklopedisi’nde Bayrampaşa Deresi Köprüsü’nün tek gözlü olduğu, kesme küfeki taşından (diğer adı Bakırköy Taşıdır) olduğu, iki yanında yine aynı taştan yapılmış korkuluklar bulunduğu, mimari bakımdan önemli bir eser olmamakla birlikte İstanbul içindeki tek köprü olduğundan tarihi topografya bakımından önemli bir değeri olduğundan bahsedilmektedir. Köprüye ait günümüze ulaşan şimdilik bildiğimiz bir tek fotoğraf mevcut. Semavi Eyice ise köprünün on altıncı yüzyıl ortalarında yapılmış olabileceğini söylemektedir. Harita izlerinde ise bu köprüye ek olarak birkaç geçit gözükmekte ama tam olarak doğrulanamamakta. Bizans gravürlerinde bile en az iki ila üç köprü gözükmekteyken Lykos ömrü boyunca üstünde küçük kolyeler olan bir kuğu boynu gibi varlığını sürdürmüştür.
Tekrar Likos’un izlediği yola dönecek olursak, dere Lips Manastırı’na (Molla Fenari İsa Cami) kadar cadde boyunca devam ediyor. Haritalardan bazılarında bu noktada yeraltına indiği, bazılarında normal devam ettiği gözükmekte. 19. Yüzyıl başında Payitaht İstanbul’u eserin sahibi Sarkis Sarraf Hovhannesyan’a kulak verecek olursak ise “Edirne Kapısı ve Top Kapısı denilen kapıların arasında, Bayrampaşa Vadisi hizasında, surun iç kısmında Sulukule adı verilen kemerli bir geçit vardır. Muhtelif yönlerden akarak bu noktada birleşen dere, aynı geçitten şehre girer ve Yenibahçe’nin kenarından Aksaray’a doğru ilerleyerek Yenikapı’ya-Langa’ya iner ve yeni yapılmış hamamın yanından denize dökülür.” Bizans Dönemi haritalarına baktığımızda Lykos yine Lips Manastırı önlerinde yeraltına inmekte. Elimizdeki bilgiler ışığında Lykos bahsettiğimiz yerde veya yakınında yeraltına inmekte Aksaray’a doğru ilerleyip burada Bous Forumu’nun (Forum Bovis) altından kırk beş derecelik bir açı yaparak Langa’nın (Vlanga) yolunu tutar ve döküleceği Marmara Denizi’ne ulaşırdı.
Lykos tek başına akan bir dere değildi. Nusret Tekinel yazısında bunu şöyle açıklıyor; “Karagümrük ve Malta’dan iki adet cılız dere, dikeylemesine Hırka-i Şerif yamaçlarından aşağıya doğru akarak Bayrampaşa Deresi’ne katılırdı.” Yazının devamında ilk cılız katkıyı sağlayan suyun adının Karagümrük Deresi olduğu ve şimdiki Kaymakamlık Binası’nın oralardan, ikincinin katkı sağlayan suyun ise adının Malta Deresi olduğu, şimdiki Maliye Binalarının olduğu yerden Lykos’a katıldığı, Malta Deresi’nin tam yaklaştığı yerde kot farkının üç metreye ulaşması sebebiyle küçük ve doğal bir şelale oluştuğundan, bu şelalenin çevresinin ise dut, erik ve incir ağalarıyla çevrili olduğundan bahseder. Bu noktada tekrar haritalara dönecek olursak, Lykos’a katılan tek bir kola rastlayabiliyoruz.
Lykos’un döküldüğü yere gelecek olursak yaşına dair tüm verileri neredeyse buradan ediniyoruz. Neolitik çağda bir bataklık ortamı olan, günümüzden beş bin ila altı bin yıl önce deniz seviyesinin yükselmesi ile sular altında kalmış ve MS. 300-400 yıllarından itibaren liman olarak kullanılmaya başlanmıştı.
Bu alan, Constantinus döneminde Eleutherios adında bir soylu tarafından inşa ettirilmişti. Kentin güneyinde yer alan liman doğal bir koydu ve Lykos’un döküldüğü yerde bulunmaktaydı. Liman adını ise Eleutherios mahallesinden almıştı. Mahalle adını ise I. Constantinus (324-337) döneminde yaşayan Eleutherios adındaki bir kişinin özel sarayının bulunduğu yerden almaktaydı. Eleutherios’un mermerden bir heykeli, dibi taş döşeli olan bu limanı süslemekteydi. Heykelin omuzunda bir sepet, elinde ise buğday tanelerini ayırma tırmığı vardı. Duvarlarla çevrili liman, kente deniz yoluyla gelen buğdayların boşaltıldığı yerdi. Lykos’un getirdiği alüvyonlarla dolmaya başlayan limanın batıdaki bölümü I. Theodosius tarafından yükseltilip doğudaki Eleutherios bölümünden arasında bir duvar çekilerek ayrılmıştır. Bu süreçten sonra liman Theodosius Limanı olarak anılmaya başlamıştır. (Mango, 2001, s:25; Berger, 1993, s:467-477)
Biz ise Lykos’un limanın ömrü boyunca etkilerini Marmaray Projesi kapsamında Yenikapı’da İstanbul Arkeoloji Müzesi yönetiminde yapılan kazılarda gördük. Bu kazılar neticesinde yayınlanan “İstanbul – Yenikapı’daki Holosen yaşlı istifin sedimentolojik özellikleri ve çökelme ortamları (Bulut Sezerer, M., Yalçın, M. N., Algan, O. 2019. Sedimentological properties and depositional environments of the Holocene sequence in Yenikapı, İstanbul. Bulletin of the Mineral Research and Exploration 160, 21-43. http://dx.doi.org/10.19111/bulletinofmre.502415)” adlı çalışmada Yenikapı çökel istifinin stratigrafik kesitinde (Şekil-1) göreceğiniz üzere Lykos’un limanda oluşturduğu katman 8. Birim olup kendi içerisinde 8a; kaba kırıntılar, iri çakıl, çakıllı kaba kum, 8b; iri çakıllı kaba kum, 8c; çakıllı kaba kum olarak ortaya çıkmıştır. Bu 8. Birim genelde kırmızı, siyah ve bej renklidir.
Ayrıca kıvrılmış ve iyi yuvarlanmış seramik, keramik, kemik ve kavlıklar ile siyah renkli organik maddece zengin ince seviyelerde içerdiği aynı araştırmanın sonucudur. Ayrıca birim 6, 7 ve 8’de ortaya çıkan dolomit, hematit ve pirit minerallerinin çok büyük bir olasılıkla liman ve kentsel faaliyetlerden kaynaklanması söz konusudur. Çünkü bu mineraller, liman ve şehir yokken ve/veya bunlar henüz çok küçük iken çökelmiş olan birimlerde (birim 2-4) bulunmamaktadırlar. Lykos deresince taşınan malzemenin giderek limanı doldurmaya başlamasının ilk göstergeleri arasında bu minerallerin ortaya çıkışı da bulunmaktadır.
Lykos ile Limanın ilişkisini burada noktaladıktan sonra Osmanlı Dönemi’nde şehir ile ilişkisine tekrar dönecek olursak; 15. Yüzyılda 100.000’in altına düşen nüfus yüzyıl sonlarına doğru ikiye katlanmış 16. Yüzyıl ortalarında 400.000’i bulmuştu. 17. yüzyıl’da artık 700.000’e ulaşan nüfusun taze sebze ve meyvelere ulaşımı çeşitli şekillerde olmaktaydı. Şehir halkının ihtiyaçları kısmen şehir ve çevresinden bir kısmıda çevre şehirlerden karşılanmaktaydı. Birincil olarak şehirdeki bahçe ve bostanlar büyük önem taşımaktaydı. Çünkü çevre şehirlerden tedarik edilen meyve ve sebzelerin özellikle kara yoluyla zarar görmeden getirilmesi pek mümkün değildi. Bu sebeple sur içi bahçe ve bostanları daha bir önem kazanmaktaydı. Doç. Dr. Arif Bilgin’in “Osmanlı Dönemi İstanbul Bostanları” çalışmasında belirttiği gibi İstanbul ve çevresindeki bostanların toplam sayısı şimdilik kesin olarak tespit edilememekte ancak bazı mahkeme sicilindeki listelerden belli bostan ve bahçeler listelenebilmekte. Mesela 19. yüzyılın başlarındaki bir belgeden sur dışındaki Bayrampaşa ve Eyüp bostanlarının sayısının 58 olduğu tespit edilmiştir. Lykos ile ilişkisini düşündüğümüzde bu listeden dört bostan göze çarpmakta. Bostan-ı Bayrampaşa adıyla dört bostandan ustam ve amele ismi kısmında sırasıyla, Piço Usta ve Çiko ile Simo; Avasto Usta ve Hasan, Durmuş, Liço ile Kosta; Yako Usta ve Kiro ile Akil; Tano Usta ve Pano ile Simo isimlerine rastlamaktayız. Nusret Tekinel ise annesi ve teyzesinden öğrendiği bilgide sur içinde Vatan Caddesi boyunca sıralanan (harita ve hava fotoğrafında net olarak gözükmekte) bostanların Andriko, Tanaş ve Panayot isimli üç bahçıvana ait olduğunu belirtip şöyle devam etmektedir; Tanaş Ermeni asıllı, diğer iki bahçıvan Rum kökenlidir. Tanaş daha çok sebze yetiştirirken, Andriko ve Panayot meyve ağırlıklı üretim yapmaktaymış. Diğer bir anekdotta ise havalar güzel olduğunda kızlar tek başlarına okula gittikleri zamanlarda Tanaş ve Panayot şayet o esnada bostanda çalışıyor iseler, kızlar rahatça bostandan geçip okullarına gitsinler diye bulundukları yerden biraz daha uzaklaşıp sırtlarını dönerek işlerine devam ederlermiş.
Reşat Ekrem Koçu’nun İstanbul Ansiklopedisi’nde İstanbul kenar mahalle dilberlerinin buluşma yerleri içerisinde; Yenibahçe civarındaki Kavasın Bağı (Kavuklu Hamdi’nin ilk kez burada gösteri için sahneye çıktığı söylenir) geçmektedir. Buralara, kadın ve erkek ayrı yollardan giderken kadınlar yanlarında bir çocuk, bir komşu kızı, sefertası, seccade, kilim, ufak bohça, yemiş çıkını, sepet, çatal, bıçak, havlu, elbezi ve hatta çocuk 1-2 yaşlarında ise bir de salıncak takımı ile uşak götürürlermiş.
Bazen mahkeme kayıtlarında rastladığımız Yenibahçe bostanlarından 1731 senesine tarihlenmiş belgede, Bab Mahkemesi 151 Numaralı Sicil, 66. Cilt, 53. Sayfasında bulunan 2 numaralı hüküme göre bazı eşkıyanın Yenibahçe ve Langa bostanlarına saklandıklarının anlaşılması üzerine İstanbul’da bulunan bahçıvan ve hizmetkarların kayıt altına alınması istenmiştir.
Lykos Deresi gerek çevresinde yarattığı değişimle (bostanlar, köprüler vs.), gerek denize kavuştuğu limandaki değişimle sur içinde binlerce yıldır sürdürdüğü etkisi göz ardı edilemez. Bayrampaşa Deresi olduğu zamanlardan kalan meşhur Bayrampaşa Enginar’ı da elbette onun izlediği yol sayesindeydi. Bayrampaşa’ya 1623 yılında yeniçeri ağalığı görevinden vezirlik görevi verilince Kubbealtı veziri olur. Sur duvarları dışındaki gayrinizami yapıları istimlak ettirip yıktırdıktan sonra surları tamir ettirir. Bu tarihten sonra bazı kaynaklarda Lykos’un adı Bayrampaşa Deresi olarak geçer.
Lykos’un gerçek macerası ve varlığının sona ermesi ise 1956-1957 yıllarında Adnan Menderes’in başlattığı bir dizi imar faaliyeti sonucunda Vatan Caddesi (Adnan Menderes Bulvarı) inşaatı ile başladı. Semavi Eyice bu yok oluş ile ilgili şöyle söylemektedir; “Bugün bu dere yoktur. Son 20-30 yıl önce yapılan imar faaliyetleri sırasında yok edildi. Şimdi bir de Vatan Caddesi altından metro geçiyor. Ancak uzun zaman bu dere varlığını sürdürdü. İki yanındaki yüksekliklerden süzülen sular, caddenin kotu yükseltildiği için eski yatağına dönemedi ve iki yanında göletler yaptı. Bu göletler ufak gölcükler halindeydi. Sonra buralara koca koca binalar yapıldı. Şimdi bu derenin adı da izi de yok. İstanbul’un esas şekli ile bugünkü şekli arasında bir hayli fark var.”
Lykos bugün kapalı kesit sisteminde ıslah edilmiş ve yer altına alınmış durumda. Sur dışında bir noktada yer üstünde kılcallar halinde akıp tekrar yer altına inmekte.
Son yapılan çalışmalarda ise mavi ile işaretli hat ile tekrar Marmara Denizi ile olan binlerce yılın buluşmasını devam ettirmekte.
Belki altmış küsur yıldır aradığı yatağı bulamayan Lykos sadece denize ulaştığı anda rahat etmektedir. Kim bilir?
KAYNAKÇA
- http://yenikapibatiklari.com/kurtarma-kazilari/theodosius-limani
- Wikipedia
- Algan, O., Yalçın, M., Özdoğan, M., Yılmaz, Y., Sarı, E., Kırcı-Elmas, E.,. . . Meriç, E. (2011). Yenikapı-İstanbul antik limanındaki holosen kıyı değişimi ve kültürel tarih üzerindeki etkisi. Kuaterner Araştırmaları, 76 (1), 30-45. doi: 10.1016 / j.yqres.2011.04.002
- Bayrampasa (Lykos) Deresi Havzası ve Ağzındaki Yenikapı (Theodosius) Limanı Kıyı Alanındaki (Marmara Denizi) Değişim Süreçleri – Levent Erel, Kadir Eriş, Sena Akçer, Demet Biltekin ve Namık Çağatay – İstanbul Teknik Üniversitesi, Maden Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü (Doğu Akdeniz Oşinografi ve Limnoloji Araştırmaları Merkezi) 34469 Avcılar, İstanbul (E-posta: akcer@itu.edu.tr)
- http://www.journalagent.com/planlama/pdfs/plan-97269-opinion_letter-dinc.pdf
- İstanbul – Yenikapı’daki Holosen yaşlı istifin sedimentolojik özellikleri ve çökelme ortamları Sedimentological properties and depositional environments of the Holocene sequence in Yenikapı, İstanbul Meltem SEZERER BULUT , M. Namık YALÇIN ve Oya ALGAN
- Bab Mahkemesi 151 Numaralı Sicil (H. 1143-1144 / M. 1731)
Cilt 66, Sayfa 53, Hüküm No 2 - Nusret TEKİNEL (Anıları)
- Bayrampasa (Lykos) Deresi Havzası ve Ağzındaki Yenikapı (Theodosius) Limanı Kıyı Alanındaki (Marmara Denizi) Değisim Süreçleri Levent Erel, Kadir Eriş, Sena Akçer, Demet Biltekin ve Namık Çağatay İstanbul Teknik Üniversitesi, Maden Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü
- İstanbul Su Külliyatı – Su Yolcu 2 – İSKİ
- İstanbul Derelerinin Fiziki Yapısı – The Physical Structure of Streams in Istanbul – Hülya Dinç, Fulin Bölen – İstanbul Teknik Üniversitesi, Şehir ve Bölge Planlama Anabilim Dalı, İstanbul
- Mütareke Döneminde (1918- 1922) İstanbul’un Anadolu Yakasında Asayiş Problemleri – Murat AYDOĞDU – T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi
- İstanbul Derelerinin Fiziki Değişimi ve Arazi Kullanım İlişkisi – Hülya DİNÇ – İstanbul Teknik Üniversitesi – Fen Bilimleri Enstitüsü – Şehir ve Bölge Planlaması Anabilim Dalı – Şehir ve Bölge Planlama Programı- Doktora Tezi
- Gümüşyaka – Eminönü Arası Kıyı Bölgesinin Jeomorfolojisi, Değişimi ve Gelişimi – Belgin SOL – T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi
- İstanbul’un Roma Dönemi Topografyası: Byzantion – Constantinopolis – Ayşe Yaren TÜRKOĞLU – T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi
bizansconstantin 